Londra’da bulunan bir kütüphane ve devlet arşivi.

Aynı binada faaliyet gösterdikleri için bu adla anılan kütüphane ve arşiv aslında birbirinden bağımsız iki ayrı kurumdur. Kütüphane (India Office Library), 1801’de İngiliz Doğu Hindistan Şirketi (East India Company) yöneticileri tarafından şirketin sahip olduğu basma ve yazma kitapların muhafazası için kurulmuş, yönetimi bir Sanskrit uzmanı olan Charles Wilkins’e verilmiştir. Arap yarımadasının doğusundan Endonezya’ya kadar uzanan çok geniş bir alanda faaliyet gösteren şirket bu coğrafyadaki diller, kültürler ve milletler hakkında zengin kaynaklara sahipti. Kuruluşundan kısa bir süre sonra koleksiyonunu hızla genişletmeye başlayan kütüphane, Doğu Hindistan Şirketi yerini İngiliz Hindistan hükümetine bırakınca (1858) yeni kurulan India Office’e, Hindistan’ın bağımsızlığını kazanmasından (1947) sonra İngiliz Milletler Topluluğu ile İlişkiler Bakanlığı’na (Commonwealth Relations), 1973’te de British Museum’a devredilmiştir. 1967-1991 yıllarında Güney Londra’da özel olarak yaptırılan binalarında faaliyet göstermiştir. 1991’de Kuzeybatı Londra’da yeni inşa edilen British Library binalarına taşınmıştır.

Günümüzde daha çok Hindoloji üzerine yoğunlaşan kütüphane sahip olduğu Arapça, Farsça yazma ve basma eserlerle British Museum’dan sonra İngiltere’deki en önemli merkezdir. Kütüphanede bulunan Arapça 4500 yazma eserin büyük bir bölümü, XIX. yüzyılda İngiliz görevlileri ve ilim adamları tarafından toplanmıştır. İlk olarak XVIII. yüzyılın sonunda Güney Hindistan’daki Meysûr Sultanlığı ortadan kaldırılınca Tîpû Sultan’ın kütüphanesinde bulunan doksan dört adet Arapça esere el konularak 1806 yılında Londra’ya gönderilmiştir. Bu yazmalar kütüphanenin Tîpû Sultan koleksiyonunu oluşturmaktadır. 1807’de İngiliz Doğu Hindistan Şirketi görevlisi Richard Johnson’un, 1809’da şirketin Hindistan genel valiliği görevinde bulunan Warren Hastings’in, 1814’te Alexander Kinloch Forbes’in, 1824’te John Leyden’in, 1837’de Fort William’ın yazma koleksiyonları kütüphaneye devredilmiştir. Ayrıca 1851’de Bîcâpûr’daki Âdilşâhîler hânedanından kalan 434 adet Arapça, 1876’da da Bâbürlü sultanlarına ait 2900’ü Arapça toplam 3710 yazma eser kütüphane koleksiyonuna dahil edilmiştir.

Kütüphanede bulunan Arapça yazma eserlerle ilgili ilk katalog 1877’de basılmış, bunu 1930, 1936, 1937 ve 1940 yıllarında yayımlanan diğer ciltler takip etmiştir. Arapça koleksiyondaki eserler daha çok İslâmî ilimlerle ilgilidir. Bunların en eskisi İbnü’s-Sikkît’in 461 (1069) istinsah tarihli el-Elfâž’ıdır. Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’si 507 (1114), Ebû Ubeyd el-Herevî’nin Kitâbü’l-Ġarîbeyn’i 510 (1116) yılında istinsah edilmiştir. Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ǾAcâǿibü’l-maħlûķāt’ı, Şah Veliyyullah’ın Arapça eserleri, Abdülbâsıt el-Bulkīnî’nin el-Vefâ bi-şerĥi’l-İśŧıfâǿ ve İbn Kādî Şühbe’nin el-İǾlâm bi-târîħi ehli’l-İslâm adlı eserleri dikkat çeken diğer kitaplar arasında zikredilebilir.

Yaklaşık 6500 eserle kütüphane aynı zamanda Avrupa’daki en zengin Farsça yazma eser koleksiyonuna sahiptir. Bunların 2700 kadarı Bâbürlü dönemine, 300 kadarı da Tîpû Sultan’ın kütüphanesine aittir. En eski Farsça yazma 523 (1129) tarihli olup Tefsîr-i Sûrâbâdî’nin bir bölümüdür. Bu eserlerin birçoğu minyatür ve resimlerle süslenmiştir. Farsça yazmalar katalogunun I. cildi Hermann Ethé tarafından hazırlanmış olup (Oxford 1903) 1902’ye kadar kütüphaneye dahil edilen eserleri ihtiva eder. Yine Ethé’nin hazırladığı katalogun II. cildi Edward Edwards tarafından yeniden gözden geçirilmiş (Oxford 1937), fakat mevcut kitapların tamamı dahil edilememiştir. Arapça ve Farsça eserlerden seçilen paleografi örnekleri, Arthur John Arberry’nin

açıklamalarıyla birlikte Specimens of Arabic and Persian Palaeography adıyla yayımlanmıştır (London 1939). 1344 minyatürlü ve resimli yazmanın görüntülü bir katalogu da basılmıştır (London 1976). Kütüphanede ayrıca 1990 verilerine göre 310 Urduca, altmış Peştuca, otuz iki Malayca, otuz dokuz Türkçe yazma eser bulunmaktadır. Urduca ve Malayca eserlerin katalogu basılmış, daha çok Osmanlı dönemine ait olan tarih ve edebiyata dair Türkçe eserlerin katalogu ise henüz hazırlanmamıştır.

Arşiv (India Office Records) Doğu Hindistan Şirketi, İngiliz Hindistan hükümeti ve Hindistan Sömürge Bakanlığı’nın resmî evrakı, buralarda görev yapmış bazı devlet adamları ve bürokratların özel evraklarıyla seyahatnâmeleri, resmî sicilleri ve gazete koleksiyonlarını ihtiva etmektedir. Arşiv malzemeleri genel olarak Londra’da düzenlenen evrakla, ilgili bakanlığın çalışma alanında bulunan birçok ülkedeki temsilcilerine ait evrak olmak üzere iki kısımda değerlendirilmektedir. Birinci kısımdaki evrak, XVII. yüzyıldan itibaren başta Hindistan olmak üzere Arap yarımadası, Orta Asya, Osmanlı Devleti (daha sonra Türkiye), İran ve Afganistan gibi İslâm memleketlerinin siyasî tarihleri ve buralardaki İngiliz çıkarlarıyla ilgili çok zengin kaynaklar ihtiva eder. Söz konusu ülkelere dair İngiliz belgelerinin birer nüshası İngiliz Dışişleri Bakanlığı (Foreign Office) arşivinde de bulunmaktadır. Ancak belgeler, India Office Records’da daha dar çerçevede kataloglanmış ve konularına göre tasnif edilmiş olup araştırmacılara daha kolay yararlanabilme imkânı sağlamaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

E. D. Ross - E. G. Brown, Catalogue of two Collections of Persian and Arabic Manuscripts Preserved in the India Office Library, London 1902; Ethé, Catalogue of the Persian Manuscripts, I-II; W. Foster, A Guide to the India Office Records 1600-1858, London 1919; A. J. Arberry, The India Office Library, London 1938; J. C. Lancaster, A Guide to Lists and Catalogues of the India Office Records, London 1966; S. C. Sutton, A Guide to the India Office Library, London 1967; Martin Moir, “Primary Sources in the India Office Library and Records for the Study of the Muslim World”, New Books Quarterly, Spring 1981, I/2-3, s. 13-21; P. Tuson, India Office Library and Records: Sources for Middle East Studies, London 1984; A. Goodocre v.dğr., Arabic Language Collections in the British Library, London 1984; Q. M. Haq - S. Quraishi, Urdu Language Collections in the British Library, London 1984; S. Roman, The Development of Islamic Library Collections in Western Europe and North America, London 1990, s. 17-23.

Azmi Özcan